آشنایی با پل سردار - زنجان

این پل قدیمی در سال قمری 1333 توسط سردار ذوالفقارخان اسعدالدوله پسر حسین قلی خان نظام‌العداله روی روخانه زنجانرود ساخته شد و به پل قلتوق هم شهرت دارد.

ذوالفقارخان اسعدالدوله از متمکنین و متنفذین ولایت خمسه در عهد قاجار بوده که سرکردگی برخی از افواج این ناحیه نیز به وی واگذار شد و به روایتی دیگر در دوره قاجار توسط "حاجیه خانم قمرتاج" نامی ساخته شده است.

پل تاریخی سردار دارای تزئینات زیبایی است که چشم هر بیننده‌ای را می‌نوازد. این پل در میان پل‌های سه گانه‌ای که روی زنجانرود ساخته شده تنها پلی‌ است که دارای تزئینات معقلی زیبا در حاشیه طاق‌ها و چشمه طاق‌ها است.

این پل در گذشته به دلیل نزدیکی آن به دروازه جنوبی شهر به پل دروازه قلتوق نیز معروف بوده است.

تاریخ ساخت بنای پل سردار روی بدنه داخلی بزرگ‌ترین طاق و در داخل قاب آجرچینی شده زیبا که ذکر مقدس یاعلی به صورت قرینه آن را دربر گرفته نقش شده است.

درازای پل حدود 5/79 متر و ارتفاع آن در بالاترین نقطه از سطح بستر رودخانه حدود 12 متر و عرض آن حدود 6/4 متر است؛ پل دارای سه دهانه با طاق‌های جناغی‌ست که دهانه میانی از دهانه‌های دیگر بزرگ‌تر است.

در طاق‌ها و بدنه بنا نیز آجرهایی به ابعاد پنج در 25 در 25 سانتیمتر به کار رفته است که سطح گذرگاه پل برای ارتفاع زیاد دهانه میانی، از وسط به دو طرف دارای شیب نسبتا تندی است.

با توجه به بقایای موجود به نظر می‌رسد که بستر رودخانه در محل برپایی پل سنگ‌فرشی داشته که این امر مانع از شسته شدن شالوده پل و بستر رودخانه در زیر پایه‌ها، توسط جریان رودخانه می‌شده است.

از دیگر نکات قابل توجه پل سردار تزیینات کاشی و آجری نمای شرقی آن است که در پل‌های دیگر کمتر مشاهده می‌شود و در ضلع شرقی پل تزییناتی با کاشی بر بالای دهلیزها و نوارهایی از کاشی در اطراف دهانه‌های پل وجود دارد که نوار دهانه وسطی، یک نوار 25 سانتی متری از کاشی و آجر لعاب‌دار است و نوار دهانه‌های جانبی، یک ردیف پنج سانتیمتری از کاشی به رنگ آبی است.

در ضلع جنوبی دهانه وسطی، در یک کادر مستطیل شکل، کتیبه‌ای از آجر برجسته وجود دارد که در دو طرف آن، تاریخ 1333 و عبارت "یاعلی" به خط کوفی نوشته شده است.

روی پایه‌های پل نیز دو دهانه با قوس تزئینی تعبیه شده است. پایه های پل به عرض 6 متر از سنگ های تراشیده ساخته شده و از کف رودخانه حدود 2 متر ارتفاع دارد. پایه‌ها در هر دو جهت دارای آب بر هستند.

آب برهای جانب بالادست به صورت چند ضلعی و آب برهای پایین دست به طرز نیم دایره شکل گرفته اند. دهانه اصلی و بزرگ پل 60/11 متر عرض و حدود 5/8 متر از سطح آب ارتفاع دارد. دهانه های کوچکتر نیز 50/5 متر عرض و 10/5 متر از سطح آب ارتفاع دارد.

در این پل برای سبک کردن بنا، کاهش بار اضافی و صرفه جویی در مصالح ساختمانی، علاوه بر ایجاد دو طاق تزیینی (که به صورت پله ای رو به بالا بر دامنه شان افزوده می شود تا به طاقی گرد در یک قاب گوشه دار می رسند)، در اطراف طاق و هسته پل، فضاهای توخالی زیادی ایجاد کرده اند.

نکته قابل توجه در ساختمان این پل، دو فضای طاقداری است که در پایه های متکی به کناره های رودخانه- همانند دهانه های کوچکتر پل- ایجاد شده است.

این دهانه‌ها امروزه از هر دو جهت پوشیده است و دقیقا مشخص نیست که آیا برای سبکترکردن پایه های پل ایجاد شده یا دهانه هایی بوده که بعدها جهت بالا بردن استحکام پایه ها مسدود شده است.

پل سردار در سال 1336 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 1485 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.